WAWRZYNIEC GUCEWICZ

WAWRZYNIEC GUCEWICZ (1753–1798)

Wawrzyniec Gucewicz – architekt, profesor w Litewskiej Szkole Korpusu Inżynierskiego, profesor architektury, topografii i kartografii na Uniwersytecie Wileńskim, od 1789 r. należący do kasty bojarów, aktywny uczestnik Powstania Kościuszkowskiego 1794 r., pułkownik Wojska Litewskiego – urodził się 5 sierpnia 1753 r. w obecnej wsi Migonys w pobliżu Kupiszek, w rodzinie chłopów niewolnych. Edukację rozpoczął w Kupiszkach, później chodził do szkoły należącej do Klasztoru Dominikańskiego w Palėvenė. Po ukończeniu Kolegium Pijarów w Poniewieżu w 1773 r. przyjechał do Wilna na studia wyższe. Tu wstąpił do klasztoru misjonarzy, równolegle zaczął studiować matematykę w Litewskiej Szkole Wyższej (uniwersytecie) i architekturę u pioniera architektury epoki litewskiego klasycyzmu – architekta Martynasa Knakfusa. Wkrótce, spostrzegłszy jego talenty, opiekę nad Gucewiczem rozpoczął biskup wileński Ignacy Jakub Massalski. Po studiach uniwersyteckich młody architekt wyruszył za granicę pogłębiać swoją wiedzę. Najpierw zapoznał się z miastami Niemiec, takimi jak Królewiec, Berlin, Hamburg, Lubeka, Bremen i in., życiem i architekturą, później zwiedził również najważniejsze miasta Danii i Szwecji. Po pewnym okresie życia w Kopenhadze Gucewicz przybył do Paryżu, aby kontynuować studia. Tu przez dwa lata studiował w słynnej Szkole Architektury im. Jacques-François Blondel, uczęszczał również do Francuskiej Akademii Sztuk Pięknych. W Paryżu już dominował kierunek klasycyzmu w architekturze, który opierał się na antyku greckim i rzymskim, w tym mieście Gucewicz czerpał idee i światopogląd epoki Oświecenia. Jego nauczycielami byli architekci Pierre La Patte, Jacques-Germain Sufflot, Jean-Baptiste Rondelet i Claude-Nicolas Ledoux – ten ostatni wyróżnił się swoistymi, nadzwyczaj koncepcyjnymi projektami o charakterze utopijnym, głosił, że nierozłożony sześcian stanowi najdoskonalszą formę architektoniczną. Kolejne dwa lata Gucewicz spędził we Włoszech, przeważnie w Rzymie, szczegółowo zapoznał się z dziedzictwem architektonicznym z okresów antyku rzymskiego i renesansu włoskiego.

 Autorami projektów popiersia i tablicy pamiątkowej są rzeźbiarze Mindaugas Šnipas i Gediminas Kavaliauskas.

Laurynas Gucevičius profesor Uniwersytetu Wileńskiego dyplom. 1793 m.
Reprodukcja za: E. Budreika, Architekt Laurynas Stuoka Gucevičius,
Wilno: Państwowe Wydawnictwo Literatury Politycznej i Naukowej, 1954.

Po powrocie na Litwę, na zlecenie biskupa Massalskiego, Gucewicz rozpoczął pracę nad dużym projektem Kompleksu dworskiego w Werkach i budowę, która trwała aż do 1790 r. Podstawę kompozycji tworzył zespół trzech budynków pałacowych, niestety, największe, centralne nie przetrwały. Kompleks obejmuje wiele różnych budynków, nadmienić należy stajnie i pawilon zbudowane w otoczeniu zespołu, reszta usytuowana na obszernym terenie doliny i padołu rzeki o nadzwyczajnej rzeźbie. Projekt dotyczył nie tylko architektury budynków, lecz również ukształtowania terenu, a także tworzenia i zagospodarowania parku w otoczeniu pałacowym.

Podstawowe prace Wawrzyńca Gucewicza to projekt odbudowy / przebudowy Katedry Wileńskiej (Św. Stanisława i Władysława) i Ratuszu Miasta, choć budowa obu budynków ostatecznie dobiegła końca już po śmierci architekta. W obu przypadkach nowe projekty były opracowywane po osiągnięciu przez budynki krytycznego stanu awaryjnego, zwłaszcza po zburzeniu wież. Widocznie, akurat to pomogło Gucewiczowi zupełnie na nowo skomponować ich charaktery w nowym duchu czystego klasycyzmu.

Katedra była budowana w latach 1783–1801, roboty budowlane zostały zakończone przez ucznia Wawrzyńca Gucewicza, architekta Mikołaja Szulca. Jądro objętości i przestrzeni świątynnej tworzą ściany, pilony trzymające sklepienia i częściowo same sklepienia pozostałe po katedrze gotyckiej wybudowanej przez Witolda Wielkiego jeszcze w 1420 r., a także zbudowana przez Zygmunta Wazę w okresie późniejszym, w pierwszej połowie XVII w., Kaplica Św. Kazimierza. Dążąc do całkowitej symetrii i harmonii objętościowej Gucewicz zbudował w przeciwległym rogu północno-wschodnim zakrystię analogiczną względem Kaplicy Św. Kazimierza. Po ujednoliceniu kaplic bocznych położonych wzdłuż katedry architekt przykrył je od zewnątrz galeriami kolumnadowymi. Wysokość kolumn i pilastrów oraz belkowania i gzymsy ponad nimi odpowiadają ogólnemu nakazowi dotyczącemu zakrystii i Kaplicy Św. Kazimierza, a dwie kolejne, nowe kaplice – Św. Władysława i obecna Kaplica Wygnańców – zostały dobudowane w rogach zachodnich budynku i uzupełniają ogólną przestrzeń budynku. W taki sposób wymiary świątyni urosły z 58,5 x 23,4 m do 72,0 x 52,5 m. W elewacji zachodniej dominuje masywny portyk / przedsień o sześciu kolumnach, zaprojektowany w większej nie do porównania skali. Ponieważ w czasie budowy, ze względu na budynki znajdujące się dookoła, nawet obejrzenie tego portyku i jego kolumn nie było możliwe, nasuwa się myśl, że już wtedy architektowi Gucewiczowi nasuwała się myśl o zniesieniu części tych budynków i poprowadzeniu na Zachód, przez tereny przedmieścia, nowej prostej ulicy – obecnej Alei Giedymina. Została ona uwzględniona również w projekcie planu miasta z 1817 r. Poprzez połączenie portyku i dachu pozostałej części budynku wydłużono całą objętość katedry, nadając jej w ten sposób nadzwyczajnej monumentalności. Wrażenie to pogłębiają rzeźby Abrahama, czterech ewangelików i Mojżesza wkomponowane w niszach elewacji zachodniej, a także kompozycja przedstawiająca arkę Noego na frontonie portyku. W latach 1785–1791 tworzył je rzeźbiarz Thommaso Righi, zaproszony z Rzymu przez biskupa Massalskiego.

Budowa Ratuszy trwała od 1785 r. do 1799 r. Tu architekt zastosował również części pozostałe po starej ratuszy – część pomieszczeń, ściany i piwnice; wiek niektórych piwnic sięga połowy lub początku XIV w. Gucewicz opracował trzy warianty projektu, zrealizowany jednak został najskromniejszy i najtańszy z nich, ponieważ za realizację projektu zabrano się w latach ostatecznego rozpadu Rzeczpospolitej Obojga Narodów (dalej – RON). Plan budynku jest zbliżony do kwadratu, a objętość jest bardzo prosta, ożywia ją jedynie masywny portyk o sześciu kolumnach napominający o starożytnych świątyniach. Motyw belkowania portyku obejmuje całość budynku – gzymsy portyku i budynku znajdują się na jednym poziomie, architektura jest nadzwyczaj skromna, lecz dzięki doskonałym proporcjom ratusz jest wyniosła i monumentalna, dominująca w przestrzeni placu. Należy nadmienić, że jest to pierwsza w Wilnie przestrzeń do odpoczynku mieszczan stworzona przez Gucewicza w wyniku zburzenia byłych rzędów targowiskowych i odwrócenia elewacji ku nowemu placowi, także w kierunku ulicy Zamkowej i samego zamku wileńskiego.

L. Gucevičius. Pięć metop dla fryzu ratuszowego. Projekty. 1790
Reprodukcja z. Zniknięte Wilno, Wilno: Studija "Versus", 2021

J. Peška. Ratusz w Wilnie. 1797 m.
Reprodukcja z. Zniknięte Wilno, Wilno: Studija "Versus", 2021

L. Pierwszy projekt Gucevica ratusza wileńskiego z wieżą zegarową (fasada boczna). 1786 m.
Reprodukowane z: E. Budreika, Architekt Laurynas Stuoka Gucevičius, Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla, 1954.

Ratusz, jej architektura, szczególnie wykończenie wnętrz wkrótce doznały dużych zmian, ponieważ w 1811 r. władze carskie zniosły samorząd miejski, przenosząc administrację / magistrat do innego pomieszczenia, budynek ratuszy zaś przekształciły w teatr na długi okres czasu (do 1845 r.). Zmienione zostały podstawowe przestrzenie wewnętrzne budynku, zniszczeniu uległa znaczna część elementów i detali wartościowej architektury wnętrz. Teatr był czynny do 1922 r. Potem postanowiono dostosować budynek do potrzeb reprezentacyjnych miasta. W latach 1936–1939, według projektu architekta Stefana Narębskiego i pod jego kierownictwem, uporządkowano elewacje, odbudowano przestrzenie sal głównych, w sali podstawowej odtworzono na jej końcach znajdujące się kolumnady. Narębski zbudował monumentalne schody wewnętrzne prowadzące na piętro, które pod względem stylistycznym i proporcjonalnym świetnie współgrały z architekturą klasycystyczną ratuszy Gucewicza i nadały budynkowi dodatkowej reprezentacyjności i wzniosłości. Do dzieł Narębskiego należą również wszystkie drzwi zewnętrzne i wewnętrzne budynku, inne elementy odnowionego wyposażenia wnętrz.

Nie należy jednak zapominać i o pierwszym wariancie projektu ratuszy Gucewicza (drugi wariant nie zachował się). Zaplanowany był o wiele większy i bogatszy budynek, jednak najważniejszą i wyjątkową jego część stanowiła kolumna / wieża z zegarem i rzeźbą ostatniego rządcy RON Stanisława Augusta, przyblokowana do fasady południowej budynku. Ten ogromny kolos w skromnym stylu doryckim pod względem swojej wysokości mógłby stanowić konkurencję dla dzwonnicy Kościoła Św. Janów i, widocznie, tym miał podkreślać moc i znaczenie samorządu obywatelskiego mieszczan Wilna. Z drugiej strony było to wyraźnym objawieniem utopii neoklasycystycznych, zainspirowanym przez duch europejskiego Oświecenia, twórczość Boulée i Ledoux w Wilnie, na Litwie.

Inne znane budynki lub ich kompleksy, zbudowane na podstawie projektów Gucewicza, są położone w prowincji litewskiej, można powiedzieć – w części południowo-wschodniej kraju. Jednak autorstwo nie wszystkich budynków zostało do końca udowodnione lub wzbudza wątpliwości.

Kompleks Kościoła Św. Jakuba Apostoła i plebanii oraz budynków Klasztoru Trynitarzy w Janowie zaczęto rozwijać w drugiej połowie XVIII w., a sam kościół trójnawowy zbudowana została w latach 1791–1793. Razem z piętrowymi budynkami plebanii i klasztoru położonymi po obu stronach tworzy ona wspólny zespół. W okresie międzywojennym 1934–1935, na podstawie projektu architekta Karlisa Reisonsa, do kościoła dobudowano dwie wieże, zmieniono tektonikę architektoniczną frontonu, wskutek czego wyraz zespołu i urbanistyczne brzmienie w mieście uległy zasadniczej zmianie.

Kompleks gospodarstwa dworskiego w Czabiszkach (Čiobiškis) jest położony niedaleko od Janowa, wzdłuż Wilii w górę, na brzegu rzeki, w obecnym rejonie Szyrwinty (Širvintos). Jest to stosunkowo skromny zespół budynków – podstawowy dom / pałac jest budynkiem parterowym z piętrowym portykiem o czterech pilastrach w centrum. Choć autorstwo Wawrzyńca Gucewicza nie posiada bezspornych dowodów, uważa się, że projekt nieopodal stojącego Kościoła Św. Jana Chrzciciela w Czabiszkach należy również do jego dzieł, ponieważ w sposób oczywisty kojarzy się ze świętością Janowa.

Autorstwo kompleksu dworskiego w Cerkliszkach (Cirkliškis) koło miasta Święciany (Švenčionys) znajduje się pod jeszcze większym znakiem zapytania – jedni twierdzą, że został on zbudowany na podstawie projektu Gucewicza w ok. 1796 r. i dopiero później, w pierwszej połowie XIX w., zasadniczo odrestaurowany i nieco przebudowany. Ostatnio lata 1823–1830 podawane są jako okres budowy pałacu, który zaliczany jest do autorstwa architekta z Austrii. Jednak wyraz architektoniczny podstawowej fasady i przetrwałe do dziś rzeźbiarstwo dekoracyjne wystroju wnętrz świadczy o tym, że nie warto eliminować prawdopodobieństwa ww. projektu i budowy Gucewicza.

Prawie nie wzbudza wątpliwości to, że autorem Kościoła Trójcy Najświętszej w Suderwie, położonego w odległości ok. 20 km na północny zachód od Wilna, jest Wawrzyniec Gucewicz, choć budowę w 1803 r. zakończył Wawrzyniec Bortkiewicz, dominikański mnich, rodak Gucewicza, twórca i tłumacz litewskich pism religijnych. Kościół ten to monumentalny budynek sakralny / rotunda, dominujący w otaczającym go krajobrazie, wysokość kopuły wraz z latarnią i średnica budynku są prawie jednakowe i wynoszą ok. 30 m (latarnia pojawiła się w okresie późniejszym). Główne wejście zostało wyróżnione wpisaną do obwodu budynku okrężną kolumnadą / przedsieniem dorycką, a głębiej w fasadzie, jak i w Katedrze Wileńskiej – nisze z monumentalnymi rzeźbami czterech ewangelików, w danym przypadku św. Piotra i Pawła.

Na terenie obecnej Białorusi, prawdopodobnie, pozostał do dziś Kompleks Dworski w Dziareczynie, zbudowany przez Wawrzyńca Gucewicza w 1786 r. na zlecenie Sapiehów – dzieło architekta z okresu wcześniejszego, w bogatej architekturze fasady dworskiej jeszcze czuć wpływ i tradycje paryskiej szkoły Blondela. Niestety już w okresie międzywojennym, w latach polskiej okupacji, pałac nie był zamieszkiwany i stał zaniedbany.

Należy zwrócić uwagę na kolejny wyróżniający się z otoczenia budynek na Wileńskiej Starówce – dom doktora Lejboszyca przy ul. Niemieckiej (Vokiečių) 16 – Edward Budreika dostrzegł w nim również autorstwo Gucewicza.

A więc twórczość tego wielkiego klasyka architektury litewskiej wymaga zarówno podziwiania i szacunku, jak i dalszych szczegółowych badań i oceny. Zwłaszcza to, że w ocenie dziedzictwa twórczego Wawrzyńca Gucewicza, ściśle klasycystycznej i nieraz nadzwyczaj wizjonerskiej architektury projektowanych przez niego budynków lub ich zespołów czuć również oczywistą deklarację ruchu ideologicznego masonów i uczucia świata – architekt został przyjęty do łoży masonów św. Jana w Wilnie 18 marca 1778 r.  jako „Dobry pasterz” (du Bon Pasteur), według rekomendacji członka łoży, także architekta Martynasa Knakfusasa, później został „Dobrym pasterzem” w łoży św. Jana w Wilnie (1778–1780), członkiem „Gorliwego Litwina” (1788), drugim dozorcą tej łoży (1788), członkiem łoży Wielkiej Prowincji Litewskiej „Doskonała jedność” (1781).

Architektura ta jednak swoim duchem – widocznie, ze względu na auksztocką naturę autora, wychowanie i okoliczności działalności – jest zarazem architekturą litewską.

AUGIS GUČAS

Spis literatury 
Eduardas Budreika, Architekt Laurynas Stuoka Gucevičius, Wilno: Państwowe Wydawnictwo Literatury Politycznej i Naukowej, 1954.
Hugh Honour, Neoklasycyzm, Warszawa: Państwowe Wydawnistwo Naukowe, 1972.
Ad. Juškevičius, J. Maceika, Wilno i okolice, Wydawnictwo Litewskiego Towarzystwa Naukowego, 1937; wydanie 3 (zdj.), Wilno: Myśl, 1991.
Dane z Rejestru DDK Departamentu Dziedzictwa Kulturowego przy Ministerstwie Kultury.
Mikalojus Vorobjovas, Sztuka wileńska, Kowno: Fundusz Prasy, 1940.

  
Hołd dla Wawrzynieca Gucewicza 13 września 2022 roku | VIDEO
https://wilno.tvp.pl/62758188/popiersie-gucewicza-w-ratuszu

Działalność wojskowa i wojskowo-pedagogiczna Wawrzyńca Gucewicza

Wawrzyniec Gucewicz, poza pracą architekta był aktywnym członkiem ruchu obywatelskiego i patriotycznego, znajdującego się pod wpływem reform Sejmu czteroletniego. Architektura cywilna była wówczas ściśle związana z architekturą wojskową, wiele miast posiadało własne wzmocnienia, dlatego architekt zobowiązany był do dysponowania wiedzą na temat podstawowych wymagań architektury wojskowej, zwłaszcza związanych z planowaniem miast, budową obiektów wojskowych i podwójnego przeznaczenia oraz z innymi istotnymi aspektami. Akurat w 1789 r. w Wilnie pułkownik porucznik Jakub Jasiński, wychowanek korpusu kadetów, erudyta i organizator, otrzymał nakaz zorganizować na Litwie korpus inżynierów, oddział wojskowy do budowy trwałych wzmocnień polowych, wykonywania prac minerskich, urządzania barier i kreślenia map. Szefem i opiekunem korpusu został Marszałek Sejmu Wielkiego Księstwa Litewskiego i generał Artylerii Litewskiej Kazimieras Nestor Sapieha, zajmujący wysokie stanowisko wśród litewskich masonów. Jasiński, przy pomocy kilku oficerów, założył w swoim domu szkołę inżynierską, w której przewodnicy inżynierii i minerzy uczeni byli dyscyplin teoretycznych i kształcili nawyki praktyczne.

Naturalnie, w tej nielekkiej pracy bardzo przydatne były wiedza i umiejętności Gucewicza, który obejmował wówczas stanowisko profesora map topograficznych. W latach 1790–1791 w Wienie na potrzeby szkolne zakupiono niezbędne instrumenty, dzięki czemu praca Gucewicza w korpusie mogła rozpocząć się już w 1791 r. (najpierw stanowisko to obejmował oficer austriacki Saint Urbain, data jego zwolnienia nie jest znana) i trwać aż do powstania w 1794 r.

Naturalnie, kierownik korpusu inżynierskiego, pułkownik Jasiński, tajny przywódca i dusza powstania, pozostawał w dobrych relacjach z wykładowcą zarządzanej przez siebie szkoły Gucewiczem, zlecił mu więc przygotowanie mieszczan Wilna do powstania, a później wyznaczył go na przywódcę Gwardii Wileńskiej. Stworzona została struktura ochronna z 1500–2000 żołnierzy, pełniąca funkcje sił miejskiej samoobrony, strzegąca bramy i patrolująca w mieście całodobowo. Gwardziści zostali podzieleni na bataliony liczące dziesiątki, setki, a w razie potrzeby – również 500 żołnierzy. Zostali oni zaopatrzeni w mundury i broń, chociaż broń nie należała do silnej strony gwardii. W przypadku braku żołnierzy gwardia brała udział w budowie wzmocnień, także w bitwach toczonych poza miastem.

Pułkownik Gucewicz obejmował stanowisko przywódcy Gwardii Wileńskiej jedynie do Bitwy pod Sołami, gdyż w dniu 26 czerwca odniósł zranienia, co spowodowało jego zwolnienie z dalszego przywództwa nad obroną Wilna. Możliwie, urazy doznane w bitwie przyczyniły się do przedwczesnej śmierci Gucewicza. W pierwszej bitwie nad obroną Wilna gwardia wyróżniła się w sposób szczególny, zasłużyła więc wyrazy podziękowania i została doceniona przez przywódcę powstania. Część żołnierzy Gucewicza walczyła wraz z powstańcami aż do końca powstania w listopadzie 1794 r. Późniejsi przywódcy gwardii cywilnej byli nie tacy bojowi i zdecydowani jak w pierwszych miesiącach powstania.

Pod względem swojej działalności Gucewicz był zbliżony do grupy absolwentów Warszawskiej Szkoły Kadetów i stanowił jedną z najważniejszych postaci, której udało się połączyć wojsko ze społeczeństwem mieszczan Wilna – w zasadzie była to nowa mieszanka stanowisk naukowca, artysty, żołnierza, patrioty i działacza społecznego, charakterystyczna dla początku epoki walk rewolucyjnych. Za swoją działalność musiał zapłacić utratą kariery zawodowej na Katedrze Architektury Uniwersytetu Wileńskiego. Mimo to w ostatnich latach życia Gucewicza na uniwersytecie kontynuowano wykładanie podstaw architektury wojskowej.

Prof. dr Valdas Rakutis

Spis literatury i źródeł

Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne (LVIA), Stare akta, s. 18334. Sprawozdania litewskiego bloku artyleryjskiego i bloku inżynierskiego (Likwidacja) 1789–1790, zwłaszcza k. 475–524.
Eduardas Brusokas, Wileńska Gwardia Narodowa w powstaniu 1794 r., Wawrzyniec Gucewicz i jego epoka (ser. Acta Academiae artium Vilnensis. Sztuka, Nr 32), Wilno: Wydawnictwo Wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych, 2004, s. 47–51.
Jarosław Gdański, Marusz Machynia, Czesław Srzednicki, Kamil Stepan, Oficerowie wojska koronnego 1777 –1794. Spisy. Cz. 4: Formacje Targowicy. Szkolnictwo wojskowe. Varia. Uzupełnienia, Księgarnia Akademicka, 2003, s. 95–96.
Karolis Podčašinskis, Biografia Wawrzyńca Gucewicza, Wawrzyniec Gucewicz i jego epoka (ser. Acta Academiae artium Vilnensis. Sztuka, Nr 32), Wilno: Wydawnictwo Wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych, 2004, s. 170–175.
Wiedza o życiu Wawrzyńca Gucewicza, profesora architektury cywilnej i wojskowej Uniwersytetu Wileńskiego, Dziennik Wileński, tom IV, rok 1516, Nr 22, s. 274–280. Przetłumaczono na język litewski, patrz Laurynas Gucevičius ir jo epocha (Acta Academiae artium Vilnensis. Sztuka, Nr 32), Wilno: Wydawnictwo Wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych, 2004, s. 168–170.

Herb Syrokomla (Sirokomlė) 
Reprodukcja z: Tadeusz Gajl, Herbarz Polski od śriedniowiecza do XX wieku, Gdańsk: L&L, 2007